HISTORIA GREENWAYS
Greenways w USA
Za kolebkę ruchu greenways uważa się Stany Zjednoczone. Słowo greenways pojawiło się tam po raz pierwszy w latach 50. XX wieku w kontekście ścieżek rekreacyjnych (pieszych i rowerowych) służących promocji aktywnego stylu życia i niezmotoryzowanych środków transportu, tworzonych głównie na terenach miejskich. W roku 1987 dzięki wspólnej inicjatywie prezydenckiej Komisji ds. rekreacji – President’s Commission on American Outdoors (kierowanej przez ówczesnego gubernatora stanu Tennessee – Alexandra Lamara) oraz aktywności ówczesnego prezydenta National Geographic Society – Gilberta Grosvenora ogłoszono długofalowy cel strategiczny – „utworzenie sieci greenways w całej Ameryce!”.
Dzisiaj w USA istnieje ponad 20 tysięcy kilometrów zielonych szlaków. Działają setki organizacji pozarządowych zajmujących się rozwojem idei greenways na szczeblu krajowym, stanowym, powiatowym i lokalnym. Realizację greenways wspierają również administracje terenów prawnie chronionych oraz samorządy, które często powołują nawet specjalne stanowiska dla urzędników ds. greenways. Wszystkie te inicjatywy odbywają się w oparciu o szerokie partnerstwo sektora publicznego, biznesowego i pozarządowego. Najdłuższym szlakiem jest East Coast Greenway, którego realizacja rozpoczęła się w 1991 roku, o długości pona 1600 km (1000 mil) biegący z Maine na Florydę wzdłuż wschodniego wybrzeża USA.
Charles Little w książce „Greenways for America z 1990 roku” wyróżnia takie formy szlaków Greenways:
- Szlaki miejskie nadrzeczne (lub przy innych zbiornikach wodnych), zwykle tworzone jako część programu rewitalizacjizaniedbanych, często podupadłych, miejskich nabrzeży.
- Zielone szlaki rekreacyjne, obejmujące różnego rodzaju ścieżki i szlaki na otwartych przestrzeniach, często stosunkowo długie, oparte na naturalnych korytarzach, a także kanałach, opuszczonych torach kolejowych i drogach publicznych.
- Ekologicznie ważne korytarze naturalne, zwykle wzdłuż rzek i strumieni, rzadziej grzbietów górskich, zapewniające migrację dzikich zwierząt i wymianę gatunków, badania przyrodnicze i wędrówki.
- Trasy widokowe i historyczne,
- Kompleksowe systemy lub sieci zielonych szlaków, zwykle oparte na naturalnych formach terenu, takich jak doliny lub grzbiety.
Greenways w Europie Zachodniej
W krajach Europy Zachodniej idea greenways została rozpowszechniona z końcem lat 80. i w latach 90. Greenways w krajach Unii Europejskiej rozumiane są jako zielone korytarze turystyczne, rekreacyjne i komunikacyjne tworzone dla niezmotoryzowanych form transportu. To niezależne i niekolidujące z transportem samochodowym ścieżki biegnące wzdłuż dawnych, historycznych szlaków, naturalnych korytarzy ekologicznych lub opuszczonych i nieużytkowanych traktów komunikacyjnych (np. dawnych trakcji kolejowych). Ich celem jest promocja aktywnego stylu życia, poprawa zdrowia, ochrona środowiska naturalnego, zmniejszanie zanieczyszczeń powodowanych przez motoryzację oraz tworzenie bezpiecznych tras dojazdu lub dojścia do pracy i szkoły. W 1997 r. w Namur, w Belgii powstało Europejskie Stowarzyszenie na rzecz Greenways (European Greenways Association – EGWA), które skupia dziś narodowe organizacje i instytucje zajmujące się tworzeniem i promocją greenways. Najbardziej aktywni są partnerzy z Belgii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Francji, Irlandii oraz Republiki Czeskiej. Wiele zielonych szlaków w Europie Zachodniej powstało na bazie nieużytkowanych, opuszczonych liniach kolejowych (są to tzw. rails-to-trails). Europejskie Stowarzyszenie Greenways współpracuje z instytucjami europejskimi nad rozwojem i kształtowaniem polityki UE w zakresie rozwoju zrównoważonego, środowiska naturalnego, równomiernego rozwoju regionów i zatrudnienia. Stowarzyszenie Greenways Polska jest członkiem European Greenways Association.
EGWA przyjęło definicję Greenways zawartą w Deklaracji z Lille: Greenways to szlaki komunikacyjne zarezerwowane wyłącznie dla ruchu niezmotoryzowanego, tworzone w sposób zintegrowany, poprawiający zarówno środowisko, jak i jakość życia w regionie. Trasy te powinny spełniać zadowalające standardy jakościowe w zakresie szerokości, nachylenia i stanu nawierzchni, aby zapewnić, że są przyjazne i bezpieczne dla wszystkich użytkowników. Pod tym względem dawne ścieżki holownicze wzdłuż rzek czy nieczynne linie kolejowe są bardzo odpowiednimi zasobami dla tworzenia i rozwoju zielonych szlaków.
W praktyce greenways to wielofunkcyjne ekologiczne trasy turystyczne, rekreacyjne i komunikacyjne – rowerowe, piesze, rolkowe i in. niekolidujące z transportem samochodowym. Biegną wzdłuż dawnych historycznych szlaków, rzek, naturalnych korytarzy ekologicznych, dawnych traktów kolejowych (tzw. rails-to-trails) czy ścieżek holowiczych (canal towpaths). Ich celem jest promocja aktywnego stylu życia, poprawa zdrowia, ochrona środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego oraz rozwój turystyki zrównoważonej i ekoturystyki.
Greenways w Europie Środkowo-Wschodniej
Prekursorami idei greenways w Europie Środkowo-Wschodniej byli Czesi. Pomysł tworzenia zielonych ścieżek w Republice Czeskiej narodził się już w 1990 roku. Grupa Amerykanów, na czele z Lu Chmielarzem, mających czeskie korzenie, postanowiła przeszczepić na grunt środkowoeuropejski świetnie rozwijającą się koncepcję greenways w USA. Pierwszą inicjatywą była trasa łączącą Wiedeń z Pragą (Praga-Wiedeń Greenways). W roku 1998 zarządzanie programem przejęła czeska Fundacja Partnerstwo dla Środowiska – Nadace Partnerství z Brna wzbogacając go o aspekty środowiskowe i społeczne.
Program Greenways (CEG – Central & Eastern European Greenways) jako pozarządowa inicjatywa rozwijana w regionie Europy Środkowo-Wschodniej powstał w 2000 roku jako inicjatywa międzynarodowego Stowarzyszenia Environmental Partnership Association działającego w Polsce, Republice Czeskiej, na Słowacji, Węgrzech, w Rumunii i Bułgarii. Założenia greenways są także podejmowane przez organizacje z innych krajów regionu Europy Środkowo-Wschodniej, w szczególności z Austrii, Niemiec, Białorusi, Ukrainy, Serbii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny, Słowenii i Macedonii. w 2006 roku partnerzy Programu Greenways podpisali Deklarację Greenways z Sopron 2006 a dziesięć lat później Deklarację Greenways z Wiednia 2016.
zob. przykład Greenways w Czechach
W 2014 roku współtwórcy pierwszych szlaków Greenways w Polsce powołali Stowarzyszenie Greenways Polska, którego zadaniem jest propagowanie metodologii greenways i założeń turystyki zrównoważonej. Jednocześnie w Polsce zaczęly powstawać modelowe szlaki, spełniające europejskie kryteria Greenways zgodnie z Deklaracją z Lille. W 2023 roku dwie inicjatywy otrzymały Europejską Nagrodę Greenways podczas międzynarodowej konferencji w Rzymie:
- III miejsce w kategorii Excellence otrzymał projekt Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego pt. „Europejski Most i transgraniczny polsko-niemiecki greenway”.
- III miejsce w kategorii Exemplary Initiatives otrzymał projekt pt. „Transgraniczny Festiwal Rowerowy na Żelaznym Szlaku Rowerowym w Polsce i Czechach”, koordynowany przez Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej OLZA z Cieszyna.